قسمت دوم: آواز هماهنگ، هم‌نوا با باربد
در شب‌های پرشکوه کاخ تیسفون، گاه پیش از آن‌که باربد دستان سحرآمیزش را بر تار بنوازد، صدای چنگی مخملی فضا را درمی‌نوردید. آن صدا از زنی می‌آمد که آوازش در دل ستون‌های مرمر کاخ می‌پیچید: نکیسا، بانویی هنرمند که نه‌تنها در کنار باربد، بلکه در سطحی برابر با او، صدای موسیقی دربار ساسانی را می‌آفرید.
همکاری نکیسا و باربد؛ دو نغمه، یک روح
روایت‌های برجای‌مانده از دوران ساسانی، به‌ویژه در آثار ادبای قرون بعد، همچون نظامی گنجوی و امیرخسرو دهلوی، از نکیسا و باربد به‌عنوان دو موسیقیدان هم‌نواز در خلق سرودهای خسروانی یاد کرده‌اند. گفته می‌شود آن‌ها در اجرای آیین‌های سلطنتی، همچون جشن نوروز و شب یلدا، با همکاری یکدیگر، قطعاتی ساختند که تا امروز در حافظه فرهنگی ایران باقی‌مانده است.
هفت خسروانی، مشهورترین اثر دربار خسرو پرویز، بنابر برخی منابع، با همراهی چنگ نکیسا و ساز باربد به اجرا درمی‌آمد. این قطعات، نه صرفاً موسیقی، که روایت‌های نغمه‌گون از عشق، قدرت، سرنوشت و خرد بودند.
نقش نکیسا در آیین‌های درباری
در دربار ساسانی، موسیقی نه تفریح، که آیین بود. نکیسا با چنگ و صدای زنانه‌اش، نقش فعالی در مراسم عبادی، جشن‌های شاهانه و آیین‌های تشریفاتی داشت. در برخی منابع اشاره شده که نکیسا هنگام ورود پادشاه به تالار آینه، قطعه‌ای آرام با مضمون “پیشواز خورشید” می‌نواخت، قطعه‌ای که آغازگر آیین تاج‌گذاری یا پذیرش سفیران بود.
این کاربرد آیینی موسیقی، بار دیگر نقش محوری زنان هنرمند، و خاصه نکیسا، را در سازوکار رسمی دربار ساسانی برجسته می‌کند.
پیوند نکیسا با داستان خسرو و شیرین
در روایت‌های عاشقانه‌ی فارسی، از جمله در خسرو و شیرین نظامی، آمده که نکیسا با ترانه‌هایش، روایتگر عشق پنهان شاه به شیرین بود. به‌گونه‌ای که هر گاه پادشاه توان سخن گفتن از دلتنگی را نداشت، نکیسا با ساز و آواز، دل او را ترجمانی می‌کرد.
از این زاویه، نکیسا نه فقط نوازنده‌ای ماهر، که واسطه‌ای هنرمند میان احساسات پادشاه و مردم بود. موسیقی او هم نجوا بود، هم فریاد؛ هم پیام مهر، هم بیان قدرت.
میراث نکیسا؛ زنی پیشرو در تاریخ موسیقی ایران
اگر امروز به دنبال ریشه‌های حضور زنان در موسیقی سنتی ایران باشیم، نکیسا یکی از اولین و برجسته‌ترین نمونه‌هاست. او در زمانی که مردان میدان‌دار هنر بودند، با ساز چنگ و صدایی نافذ، جایگاهی هم‌ردیف باربد به‌دست آورد.
در پژوهش‌های موسیقی ایرانی، نام نکیسا الهام‌بخش زنانی است که در سده‌های بعد، در خلوت خانه‌ها یا محافل غیررسمی، صدای موسیقی را زنده نگه داشتند. برخی پژوهشگران معتقدند که سبک‌های آوازی مناطق شرق ایران و خراسان، با ریشه‌هایی از تکنیک‌های نکیسا پیوند دارد.
🎵 یادداشت سردبیر (ویژه سئو – آموزشگاه موسیقی روناک)
اگر شما یا فرزندتان به یادگیری سازهای سنتی ایران، از جمله چنگ، تار، سه‌تار و تنبک علاقه‌مند هستید، اکنون بهترین زمان برای آغاز است.
در آموزشگاه موسیقی روناک، واقع در غرب تهران (بلوار آیت‌الله کاشانی)، آموزش سازهای ایرانی با متدی اصولی، علمی انجام می‌شود.
آموزشگاه موسیقی روناک با داشتن بهترین و معروف ترین اساتید موسیقی در غرب تهران یک محیط آموزشی مطمعن برای شما فراهم کرده تا بتوانید تمامی ساز ها را از جمله :تار ، سه تار ، تنبک ، دف ، پیانو ، ویلون ویولون ، هنگ درام هندپن، آواز ، موسیقی کودک ، گیتار را فرا بگیرید
شماره های تماس با آموزشگاه
02144005739
02144006036
09197922216
🔜 قسمت سوم
در بخش بعدی مقاله، به افول موسیقی زنانه پس از سقوط ساسانیان و سرنوشت نکیسا در آستانه هجوم عرب‌ها خواهیم پرداخت. همچنین نگاهی خواهیم داشت به اینکه چرا نام نکیسا تا قرن‌ها از حافظه رسمی موسیقی ایران حذف شد.
اگر تأیید بدی، قسمت سوم رو هم به‌زودی آماده می‌کنم. آیا مایل هستی در آن قسمت، بخش کوتاهی هم درباره حضور زنان در موسیقی کلاسیک معاصر ایران بگنجانیم؟